در
حال حاضر، صدف های دوکفه ای، بخش مهمی از تولیدات شیلاتی را به خود اختصاص
می دهند. بر اساس آمار ارائه شده توسط فائو، در سال 2002، بیش از 11
میلیون تن صدف از طریق فعالیت های آبزی پروری حاصل شده است؛ بطوریکه با رشد
6/4 درصدی نسبت به سال 2000، بعد از ماهیان آب شیرین، جزو دومین گروه آبزی
پرورشی ، قرار گرفته اند. پیش نیاز هر فعالیت پرورشی، فراهم کردن منابعِ
فراوان، قابل اتکا و ارزان بذر و لاروِ آبزی مورد نظر می باشد. در حال حاضر
لارو صدف های پرورشی از طبیعت بدست می آیدکه تولید لارو بصورت مصنوعی در
تفریخگاه ها جایگزین مناسبی برای تهیه ی لارو مورد نیاز آنها برای پرورش می
باشد. اساس کار بسیار از سالن های تکثیر صدف های دوکفه ای، مشابه بوده و
شامل روش های آماده سازی و تخم ریزی صدف های بالغ، پروش لارو، پرورش صدف
های جوان تا اندازه ی قابل قبول و تسهیلات لازم برای تولید جلبک به عنوان
غذای صدف ، می باشد.با توجه به فراهم بودن شرایط پرورشی صدف در کشور، چه از
لحاظ وجود گونه های بومی و چه از طریق وارد نمودن گونه های مهم پرورشی،
دانستن اصول تکثیر مصنوعی آنها ضروری به نظر می رسد. در این مقاله قصد بر
آن بوده که مهمترین نکات مورد نیاز برای تکثیر مصنوعی صدف های دوکفه ای
ارائه گردد.
آماده سازی مولدین
برای
بسیاری از گونه های دوکفه ایِ مناطق معتدله، تکامل غدد جنسی زمانیکه دمای
آب به بیش از 10-14 درجه سانتیگراد برسد،آغاز می گردد. در این دما، سلول
های جنسی در ماههای فروردین _ اردیبهشت نمو نموده و در ماههای مرداد-
شهریور به رسیدگی کامل می رسند. صدف ها تحت تاثیر محرک هایی مانند افزایش
دما و شوک حرارتی یا دستکاری، تحریک به تخم ریزی می شوند. در تفریخگاهها
زمان رسیدگی جنسی را می توان بوسیله ی نگهداشتن مولدین در دمای بالا با
جیره غذایی مناسب، به جلو انداخت.
کلم
های(clam ) با طول 8 میلی متر (با وزن 80 میلی گرم) را می توان به عنوان
مولد مورد استفاده قرار داد، اما از آنجایی که با افزایش اندازه ی بدن،
میزان تخم تولید شده نیز افزایش می یابد، استفاده از صدف های بالغِ بزرگتر
به طول 35-40 میلی متر (10-20 گرم) معمول است. این صدف ها 5-8 میلیون تخم
تولید می نمایند. تمام کلم ها ابتدا جنس نر پیدا کرده و سپس با افزایش سن
به جنس ماده تغیر جنسیت می دهند یا همان جنس را حفظ می نمایند
در
اویستر(oyster ) نیز ابتدا دستگاه تولیدمثلی نر ایجاد شده و سپس صدف ها به
جنس ماده تغییر جنسیت می دهند و یا بصورت صدف نر باقی می مانند.اویسترهای
65-70 میلی متری (30 گرمی) را می توان به عنوان مولد مورد استفاده قرار
داد. هر مولد ماده ی اویستر صاف با این وزن بیشتر از یک میلیون لارو تولید
می نمایند.
اسکالوپ های
رسیده(scallop ) با طول 90-120 میلی متر بعنوان مولد در تفریخگاهها مورد
بهره برداری قرار می گیرند. در این نوع صدف ها سلول های جنسی نر وماده با
هم در بدن یک صدف قرار دارند. در هنگام رسیدگی کامل تخمدان و بیضه بر اساس
تفاوت رنگی موجودِ بین آنها قابل تمایز می باشند. تخمدان به رنگ قرمز_
نارنجی و بیضه به رنگ سفید در می آید(تصویر -2). با مدیریت دقیق و تغذیه
صحیح، تولید 20 میلیون تخم از هر اسکالوپ قابل انتظار است.
روش آماده سازی مولدین
در ابتدا، صدف های بالغ، از دریا به تفریخگاه انتقال داده می شوند. در تفریخگاهها، صدف ها بر روی سینی های مخصوص قرار می گیرند
کلم
(clam) و اسکالوپ(scallop)، در صورتی که کف سینی ها دارای شن و ماسه درشت و
زبر باشد، بطور طبیعی برای تخم ریزی آماده می گردد. صاف کردن آب دریا
ضرورتی ندارد؛ چون تنوع و فراوانی غذای طبیعی در این آب ها بالا می باشد و
در صورت صاف کردن آب دریا این مواد غذایی با ارزش که برای آماده سازی
مولدین بسیار مفید است، از دسترس خارج می گردد. اویستر و کلم نیاز به آب با
شوریِ بیش از 25 پ.پ.تی و دمای 2+22 درجه سانتیگراد دارند. شوری آب برای
آماده سازی اسکالوپ، بیش از 30 پی.پی.تی در نظر گرفته می شود و دمای آب در
ابتدا به 9 درجه سانتیگراد و با افزایش یک درجه ای در هر هفته، حداکثر به
16 درجه سانتیگراد رسانده می شود. جریان آب بایستی 25 میلی لیتر در دقیقه
به ازاء هر صدف تنظیم گردد. تراکم ذخیره سازی 8-12 گرم وزن زنده ی صدف در
هر تانک برآورد می گردد. گونه های پرورشی جلبک های دریایی غذای اصلی مولدین
در هنگام آماده سازی می باشد. تتراسلمیس (Tetraselmis)، تالاسیوسیرا
(Thalassiosira) و اسکلتونما (Skeletonema) از جلبک هایی هستند که برای
آماده سازی مولدین مورد استفاده قرار می گیرد. هر مولد به 200 میلیون سلول
تتراسلمیس، 2000 میلیون سلول تالاسیوسترا یا 1000 سلول اسکلوتنما در هر روز
نیاز دارند. مخلوطی از این گونه ها غذای مناسب تری برای صدف های مولد در
مقایسه با استفاده ی تک گونه ای آنها می باشد. مولدین 6-8 هفته (اویستر یا
کلم ) و 5-11 هفته (اسکالوپ) تا رسیدن به شرایط تخم ریزی در زمستان و اوایل
بهار در این تانک ها نگهداری می شوند. زمان نگهداری مولدین در این تانک
ها، بوسیله واژه درجه – روز تعیین می گردد:
D0 =d (t-t0)
D0= تعداد روز – درجه ی تصحیح شده
d = تعداد روزها تا زمان تخم ریزی
t = میانگین دمای محیط
t = حداقل دما برای شروع تکامل غدد جنسی
در
اقلیم معتدل که t0 برای بسیاری از دوکفه ای ها بین 10-14 درجه سانتیگراد
می باشد، میزان D0، 300-500 می باشد.به عنوان مثال اگر میانگین دمای آماده
سازی 20 درجه سانتیگراد باشد و حداقل دما برای تکامل غدد جنسی 10 درجه
باشد، صدف ها ظرف مدت 30-50 روز به مرحله تخم ریزی می رسد.
رشد و نمو غدد جنسی
در
بیشتر صدف های دوکفه ای رسیدگی جنسی به اندازه بدن جانور بستگی دارد و
ارتباطی با سن آنها ندارد. اندازه ی آنها نیز تابعی از نوع گونه و پراکنش
جغرافیایی آنها می باشد. علاوه بر اندازه ی صدف، دمای آب و کمیت و کیفیت
غذا در آغاز فرآیند تولید تخم و اسپرم مؤثر می باشد. غدد جنسی حاوی لوله
های منشعب و مژه دار با تعداد زیادی فولیکول می باشد. سلول های جنسی از
طریق تقسیم سلول های زاینده (ژرمینال) که در دیواره ی فولیکول قرار دارند،
تولید می گردند. در مراحل اولیه تولید سلول های جنسی ابتدا فولیکول تشکیل
می شود. در این زمان غدد جنسی از لحاظ جنسیت قابل تمایز نیستند. با ادامه
نمو فولیکول، تخم های اولیه (اووگونیا) بر روی دیواره ی فولیکول جوانه می
زند. در صدف های نر به این سلول های جنسی اسپرماتوگونیا می گویند. در مرحله
ی تشکیل اووگونیا یا اسپرماتوگونیا ثانویه تقسیم میوزی اتفاق می افتد. در
صدف های ماده جوانه زدن ادامه پیدا کرده و اووسیت پایه دار تشکیل می شود.
پایه ها، اووسیت را به دیواره ی فولیکول متصل می کنند. در این زمان هسته
مشخص شده و هستک ظاهر می گردد.در هنگام رسیدگی کاملِ غدد جنسی، دیواره ی
فولیکول نازک و غشاء مانند بوده و اووگونیا در آنها دیده نمی شوند. در صدف
های نر، غدد جنسی پر از اسپرماتوسیت های رسیده می باشند که ناحیه دم آنها
در جهت مرکز غدد جنسی می باشد. در صدف های ماده نیز دیواره فولیکول نازک و
فولیکول پر از اووسیت های رسیده می باشد. در این مرحله اووسیت ها فاقد پایه
بوده و هستک ها نیز غیر قابل دید می گردند. فولیکول ها بوسیله یکسری مجرای
مژه دار به منفذ تناسلی متصل می باشند. در طول تخم ریزی، اسپرماتوسیت ها و
اووسیت ها بوسیله ی این مجرا مژه دار به سمت منفذ تناسلی هدایت شده و به
داخل آب رها می گردند. قبل از رسیدگی کامل، اویستر ها گلیکوژن را در بافت
های پیوندی ، به خصوص در جبه، ذخیره می کنند. از این رو جبه قبل از تخم
ریزی حالت ضخیم و شیری رنگ پیدا می کند. بعد از تخم ریزی، جبه نازک و شفاف
می گردد. در هنگام نمو غدد جنسی، چربی ها در لوله های گوارش ذخیره شده و
سوخت وساز بدن از منبع چربی به منبع گلیکوژن تغییر می یابد تا چربی ذخیره
گردد. این ذخایر چربی برای تشکیل سلول های جنسی مورد استفاده قرار خواهد
گرفت. این فرآیند بوسیله ی نازک شدن جبه (خالی شدن ذخایر گلیکوژن) مشخص می
گردد.
غدد جنسی رسیده کاملاً مشخص
بوده و بخش اعظمی از بافت نرم بدن صدف را تشکیل می دهد. مجرای غدد جنسی که
حامل سلول های جنسی به داخل حفره ی بدن می باشد کاملاً نمو یافته و طویل می
گردند. روش های مختلفی برای تعیین رسیدگی جنسی در صدف ها وجود دارد که
دقیق ترین روش، روش تهیه ی برش های بافت شناسی از غدد جنسی می باشد. اما
این روش پر هزینه و زمان بر بوده و جاندار بعد از نمونه برداری از بین می
رود. تهیه ی نمونه ی کوچک از غدد جنسی و بررسی آن در زیر میکروسکوپ روش
مناسب و متداول تعیین رسیدگی جنسی در صدف ها می باشد.
تخم
ریزی در صدف ها تحت تاثیر عوامل مختلف محیطی از قبیل محرک های فیزیکی و
شیمیایی، جریان آب یا ترکیبی از این عوامل صورت می پذیرد. وجود اسپرم در آب
باعث انجام تخم ریزی در صدف های ماده می گردد. در اکثر گونه های صدف های
تجاری، لقاح خارجی بوده و در داخل آب صورت می گیرد. در این صدف ها ، اسپرم
ها بصورت جریان یکنواخت و نامتناوب از سیفون خروجی از بدن خارج می گردد. بر
خلاف صدف های نر، در جنس ماده، تخم ها بطور متناوب و بصورت توده ای از
طریق سیفون وارد محیط آبی می گردد در اسکالوپ یا اویستر جنس ماده بطور
متناوب کفه های خود را باز بسته می کنند تا تخم های که بر روی آبشش قرار
گرفته اند، خارج گردد. برخی از صدف های دو کفه ای مانند اویستر پهن، مراحل
ابتدایی رشد(مرحله لاروی) در حفره داخلی جبه ی جنس ماده انجام می گیرد. تخم
ها از طریق آبشش وارد این حفره شده و اسپرم نیز از طریق منفذ ورودی، داخل
بدن صدف ماده می گردد و لقاح در بدن این جانور انجام می گیرد.
تخم ریزی
صدف
های رسیده را می توان از طریق بکار بردن محرک های خاص وادار به تخم ریزی
نمود. روش های مختلفی برای القاء تخم ریزی در صدف ها وجود دارد. استفاده از
شوک حرارتی و محرک های شیمیایی مانند سروتونین و آب اکسیژنه از جمله این
روش ها می باشد. اما شوک حرارتی یا چرخه ی دمایی رایج ترین روش برای القاء
تخم ریزی در دوکفه ای ها می باشد. روند کار به این صورت است که ، صدف های
رسیده از تانک های آماده سازی مولدین خارج گردیده و سطح خارجی آنها تمیز می
گردد. سپس به تانک های تخم ریزی انتقال داده می شوند. یک سینی یا تراف
فایبرگلاسی به ابعاد 15×50×150 سانتیمتر برای این کار مناسب می باشد.این
ظروف دارای دو لوله ی آب است که یکی دارای دمای 12-15 درجه و دیگری 25-28
درجه سانتیگراد می باشد. معمولاً دماهای پایین تر برای گونه های سرد آبی
مورد استفاده قرار می گیرد. کف سینی یا تراف با پوشش تیره رنگ پوشانده می
شود(تصویر -6 ). رنگ تیره کف سینی باعث می گردد که سلول های جنسی رها شده
بلافاصله قابل دید گردند. تراف ها ابتدا با آب خنک تا عمق 10 سانتیمتر پر
شده و مقدار کمی جلبک های پرورشی برای تحریک صدف ها به منظور آغاز فعالیت
سیفون ها و پمپ کردن آب، به تراف اضافه می گردد. بعد از گذشت 15-30 دقیقه
آب تخلیه و دوباره با آب تازه با دمای 28-30 درجه سانتیگراد جایگزین می
گردد. به این آب نیز مقداری جلبک پرورشی اضافه می شود. 15-30 دقیقه بعد
برای بار دوم این آب تخلیه شده و آب خنک به تراف ها ریخته می شود. این
فرآیند چند بار تکرار می گردد. تعداد چرخه ی دمایی که برای القاء تخم ریزی
در صدف ها به کار می رود به رسیدگی جنسی آنها بستگی دارد. معمولاً در ابتدا
فصل تخم ریزی این چرخه 4-6 ساعت تکرار می شود ، اگرچه در برخی اوقات در
مدت یک ساعت تخم ریزی القاء می گردد.
در
هنگام القاء، معمولاً، صدف نر ابتدا سلول های جنسی خود را رها می سازد. از
محرک های اضافی مانند اضافه نمودن سوسپانسیون تخم یا اسپرم صدف به محیط آب
تراف ها نیز می توان استفاده نمود. با خارج نمودن مقداری سلول جنسی از بدن
صدف و ریختن آنها در داخل حجم کمی از آب صاف شده ی دریا سوسپانسیونی از
سلول های جنسی بدست می آید که به عنوان محرک های اضافی به محیط تراف اضافه
می گردد. ورود این سلول ها به داخل حفره ی جبه، صدف را تحریک به تخم ریزی
می کند. از آن جایی که ابتدا صدف های نر وادار به رها سازی اسپرم می گردند،
بهتر است تا حصول تخم از صدف های ماده، به منظور جلوگیری از افت کیفیت
اسپرم، جنس نر از تراف ها خارج گردد. معمولاً، اسپرم ها بعد از گذشت یک
ساعت کیفیت خود را از دست می دهند. بعد از اینکه صدف های ماده شروع به تخم
ریزی کردند، از تراف های تخم ریزی به ظروف خاصِ انفرادی یا لیوان
آزمایشگاهی به حجم یک لیتر انتقال داده می شوند. این ظروف حاوی 400 میلی
لیتر آب فیلتر شده ی دریا بوده و دمایی به میزان 24-26 درجه سانتیگراد
دارند. همین روند برای صدف های نر نیز بکار می رود. بلافاصله بعد از دیدن
خروج یک جریان مداوم و یکنواخت از سیفون خروجی، صدف از تراف های تخم ریزی
خارج و وارد ظروف انفرادی مذکور می گردند(تصویر -7). بر خلاف صدف های نر ،
در جنس ماده تخم ها بصورت توده ای و متناوب از بدن خارج می گردد.
زمان
انجام عمل تخم ریزی متغیر بوده ولی معمولاً 40-60 دقیقه به طول می انجامد
که برای صدف هی ماده این زمان کوتاهتر می باشد. بعد از تخم ریزی، تخم ها به
سرعت در کف ظروف ته نشین می گردند. پس از پایان تخم ریزی، تخم ها بوسیله ی
تور نایلونی با چشمه ی 60 میکرونی از ظروف خارج می گردد. تخم ها به آرامی
شستشو داده شده و به ظروف شیشه ای یا پلاستیکی حاوی آب صاف شده ی دریا با
دمای 25 درجه سانتیگراد انتقال داده می شوند. تخم ها، در ابتدا، گلابی شکل
بوده ولی در مجاورت با آب دریا به سرعت به شکل کروی در می آید. تخم ها را
می توان در زیر میکروسکوپ با بزرگ نمایی 100 × مورد بررسی قرار داد. تخم
هایی که بعد از گذشت 10 دقیقه به حالت کروی در نیایند، برای عمل تکثیر
مناسب نیستند. اسپرم های مناسب برای انجام عمل لقاح تحرک بالایی از خود
نشان می دهند. به منظور حفظ تغییر پذیری در ذخایر ژنیِ نسل حاصله، از تخم
های شش صدف ماده و اسپرم های همین تعداد صدف نر استفاده می گردد.
لقاح
عمل
لقاح با اضافه نمودن 2 میلی لیتر سوسپانسیون اسپرم بر روی تخم ها انجام می
گیرد. اسپرم ها بایستی کمتر از 30 دقیقه و تخم ها کمتر از 60 دقیقه بعد از
استحصال نگهداری شوند. بعد از اضافه نمودن اسپرم به تخم، محتویات ظروف به
آرامی تکان داده شده و سپس به مدت 60-90 دقیقه به آنها اجازه داده می شود
تا در کف ظرف ته نشین گردند. در این دوره ی زمانی، تقسیمات سلولی تخم های
لقاح یافته آغاز می گردد. معمو لاً درصد لقاح در تخم هایی که کاملاً رسیده
باشند بیش از 90 درصد می باشد.
رشد جنینی و لاروی
45
دقیقه بعد از لقاح، تقسیم سلولی آغاز می گردد. تخم ها ابتدا به دوسلول
برابر و سپس به چهار سلول نابرابر تقسیم می شوند. در این حالت یکی از سلول
ها از سه سلول دیگر بزرگتر می باشد. اولین نشانه ی یک لقاح موفق، خروج
ساختار کوچک، شفاف و گنبدی شکل(اولین گویچه قطبی) از داخل تخم می باشدسلول
های کوچکتر به تقسیمات خود ادامه داده و توده ی سلولی به نام مورولا را
بوجود می آورند. در این مرحله تخم ها سنگین شده و در کف ظروف ته نشین می
گردند. هر سلول حاوی مژه بوده که بوسیله آن قادر به شنا می باشند. جنین در
این مرحله به سمت نور جذب می گردند.
پنج
ساعت بعد از لقاح جنین وارد مرحله ی بلاستولا می گردد. در این مرحله
بلاستوسل و بلاستوپور تشکیل شده و جنین به صورت توپی شکل با سلول های شفاف
در می آیند. هفت ساعت بعد از لقاح مرحله ی گاسترولا آغاز می گردد. در این
مرحله جنین دو لایه شده و حفره ی گوارشی (archenteron) تشکیل می شود. در
مرحله ی گاسترولا یک تاژک در بخش قدامی و دسته ای مژک در بخش انتهایی بدن
رشد می یابد. در این مرحله صدف ها را لارو های پشمالو یا تروکوفور می
نامند. این لاروها نور گریز می باشند بیست ساعت بعد از لقاح، لاروها نیمه
شفاف بوده و حالت D شکل پیدا می کند. صدف ها را در این مرحله لاروهای D شکل
یا ولیجر (veliger) می نامند. در این مرحله تاژک و مژک ها از بین رفته و
بخشی به نام پرده یا velum به عنوان اندام حرکتی ایجاد می شود. لاروها در
این مرحله دارای دستگاه گوارش کامل و دو کفه می باشند. پرده دایره ای بوده و
مژه های روی آن سبب حرکت لارو و جمع آوری فیتوپلانکتون های موجود در آب می
گردد( تصویر -10).طول لاروها در این مرحله 80-100 میکرون می باشد. مرحله ی
آمبو ( umbostage) مرحله ی بعدی می باشد. در این مرحله دو کفه بطور برابر
رشد کرده و چین جبه تشکیل می گردد. در سومین روز لارو بیضی شکل بوده و در
هفته اول آمبو بطور واضح قابل دید می شود مرحله ی بعدی، مرحله ی صدفچه
(spat) می باشد. در این مرحله اندام های لاروی (پرده یا velum ، پا و لکه ی
چشمی )از بین می رود. بعد از نشست صدفچه ها ساختار بالغ صدف شکل گرفته و
پوسته ی جدید سریعاً توسط جبه ساخته می شود.
